ਸੱਚੀ ਭਗਤੀ ਦਾ ਮਾਰਗ ਅਤੇ ਝੂਠੇ ਪਖੰਡਾਂ ਦੀ ਹਕੀਕਤ

ਬੇਦ ਪੁਰਾਨ ਸਭੈ ਮਤ ਸੁਨਿ ਕੈ ਕਰੀ ਕਰਮ ਕੀ ਆਸਾ ॥ ਕਾਲ ਗ੍ਰਸਤ ਸਭ ਲੋਗ ਸਿਆਨੇ ਉਠਿ ਪੰਡਿਤ ਪੈ ਚਲੇ ਨਿਰਾਸਾ ॥੧॥ ਮਨ ਰੇ ਸਰਿਓ ਨ ਏਕੈ ਕਾਜਾ ॥ ਭਜਿਓ ਨ ਰਘੁਪਤਿ ਰਾਜਾ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ ਬਨ ਖੰਡ ਜਾਇ ਜੋਗੁ ਤਪੁ ਕੀਨੋ ਕੰਦ ਮੂਲੁ ਚੁਨਿ ਖਾਇਆ ॥ ਨਾਦੀ ਬੇਦੀ ਸਬਦੀ ਮੋਨੀ ਜਮ ਕੇ ਪਟੈ ਲਿਖਾਇਆ ॥੨॥ ਭਗਤਿ ਨਾਰਦੀ ਰਿਦੈ ਨ ਆਈ ਕਾਛਿ ਕੂਛਿ ਤਨੁ ਦੀਨਾ ॥ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀ ਡਿੰਭ ਹੋਇ ਬੈਠਾ ਉਨਿ ਹਰਿ ਪਹਿ ਕਿਆ ਲੀਨਾ ॥੩॥ ਪਰਿਓ ਕਾਲੁ ਸਭੈ ਜਗ ਊਪਰ ਮਾਹਿ ਲਿਖੇ ਭ੍ਰਮ ਗਿਆਨੀ ॥ ਕਹੁ ਕਬੀਰ ਜਨ ਭਏ ਖਾਲਸੇ ਪ੍ਰੇਮ ਭਗਤਿ ਜਿਹ ਜਾਨੀ ॥੪॥੩॥ {ਪੰਨਾ 654}

ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਕਈ ਤਰੀਕੇ ਅਪਣਾਉਂਦਾ ਹੈ — ਕੋਈ ਕਰਮ-ਕਾਂਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਜੋਗ ਤੇ ਤਪ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸੰਨ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰੇ ਉਪਾਅ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਕ ਨਿਸ਼ਫਲ ਹਨ ਜਦ ਤਕ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਸੱਚੀ ਪ੍ਰੇਮ-ਭਗਤੀ ਨਹੀਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੀ।

"ਬੇਦ ਪੁਰਾਨ ਸਭੈ ਮਤ ਸੁਨਿ ਕੈ ਕਰੀ ਕਰਮ ਕੀ ਆਸਾ ॥ ਕਾਲ ਗ੍ਰਸਤ ਸਭ ਲੋਗ ਸਿਆਨੇ ਉਠਿ ਪੰਡਿਤ ਪੈ ਚਲੇ ਨਿਰਾਸਾ ॥੧॥"
ਇਸ ਪੰਕਤੀ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੇਦ-ਪੁਰਾਨਾਂ ਦੇ ਮਤਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਇਹ ਸਮਝ ਲਿਆ ਕਿ ਸਿਰਫ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਰਾਹੀਂ ਮੁਕਤੀ ਮਿਲ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਅਜਿਹੇ ਸਿਆਣੇ ਵੀ ਮੌਤ ਦੇ ਡਰ ਤੋਂ ਬਚ ਨਹੀਂ ਸਕੇ। ਉਹ ਪੰਡਿਤ ਜੋ ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਸਿਖਾਉਂਦੇ ਰਹੇ, ਆਪ ਹੀ ਆਸ ਪੂਰੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਜਗਤ ਤੋਂ ਚਲੇ ਗਏ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਕਬੀਰ ਜੀ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਿਰਫ ਧਾਰਮਿਕ ਕਰਮਕਾਂਡ ਜੀਵਨ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਯਾਦ ਅਤੇ ਸੱਚੀ ਭਗਤੀ ਹੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮੂਲ ਹੈ।

"ਮਨ ਰੇ ਸਰਿਓ ਨ ਏਕੈ ਕਾਜਾ ॥ ਭਜਿਓ ਨ ਰਘੁਪਤਿ ਰਾਜਾ ॥੧॥ ਰਹਾਉ॥"
ਇਥੇ ਕਬੀਰ ਜੀ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਤੂੰ ਜੋ ਕੁਝ ਕੀਤਾ ਉਹ ਸਭ ਵਿਅਰਥ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਤੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਕੰਮ — ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਭਜਨ — ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।

ਉਦਾਹਰਣਾਂ

1. ਜੋਗੀਆਂ ਅਤੇ ਤਪਸੀਆਂ ਦੀ ਮਿਸਾਲ

"ਬਨ ਖੰਡ ਜਾਇ ਜੋਗੁ ਤਪੁ ਕੀਨੋ ਕੰਦ ਮੂਲੁ ਚੁਨਿ ਖਾਇਆ ॥ ਨਾਦੀ ਬੇਦੀ ਸਬਦੀ ਮੋਨੀ ਜਮ ਕੇ ਪਟੈ ਲਿਖਾਇਆ ॥੨॥"
ਜਿਹੜੇ ਮਨੁੱਖ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਤਪ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਕੰਦ-ਮੂਲ ਖਾ ਕੇ ਜੀਵਨ ਗੁਜ਼ਾਰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਵੀ ਜਮ ਦੇ ਲੇਖੇ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਤਪ ਮੌਤ ਦੇ ਡਰ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਸਿਰਫ ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ ਹੀ ਉਹ ਰਾਹ ਹੈ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਕਾਲ ਤੋਂ ਬਚਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

1. ਪਖੰਡੀਆਂ ਦੀ ਮਿਸਾਲ

"ਭਗਤਿ ਨਾਰਦੀ ਰਿਦੈ ਨ ਆਈ ਕਾਛਿ ਕੂਛਿ ਤਨੁ ਦੀਨਾ ॥ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀ ਡਿੰਭ ਹੋਇ ਬੈਠਾ ਉਨਿ ਹਰਿ ਪਹਿ ਕਿਆ ਲੀਨਾ ॥੩॥"
ਜਿਸ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਉੱਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਬਣਾਏ ਹਨ, ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਸੱਚੀ ਭਗਤੀ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਰਾਗ ਰਾਗਨੀਆਂ ਤਾਂ ਗਾਉਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਨਿਰਾ ਪਖੰਡ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਪਾਸੋਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰੇਮ ਦਾ ਅਭਾਵ ਹੈ।

1. ਸੱਚੇ ਭਗਤ ਦੀ ਮਿਸਾਲ

"ਪਰਿਓ ਕਾਲੁ ਸਭੈ ਜਗ ਊਪਰ ਮਾਹਿ ਲਿਖੇ ਭ੍ਰਮ ਗਿਆਨੀ ॥ ਕਹੁ ਕਬੀਰ ਜਨ ਭਏ ਖਾਲਸੇ ਪ੍ਰੇਮ ਭਗਤਿ ਜਿਹ ਜਾਨੀ ॥੪॥੩॥"
ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਉੱਤੇ ਮੌਤ ਦਾ ਸਹਿਮ ਹੈ, ਪਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੱਚੀ ਪ੍ਰੇਮ-ਭਗਤੀ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲਿਆ, ਉਹ ਕਾਲ ਦੇ ਡਰ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਗਏ। ਇਹੀ ਮਨੁੱਖ ਸੱਚੇ ‘ਖਾਲਸੇ’ ਹਨ — ਜੋ ਭ੍ਰਮਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੋ ਕੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਵਿਚ ਲੀਨ ਹੋ ਗਏ।

ਸਿੱਖਿਆ

ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਸਾਰ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਬਿਨਾਂ ਸੱਚੀ ਪ੍ਰੇਮ-ਭਗਤੀ ਦੇ ਕੋਈ ਵੀ ਧਾਰਮਿਕ ਰਸਮ, ਪਾਠ ਜਾਂ ਜੋਗ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦਾ। ਕਰਮ-ਕਾਂਡਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਪਿਆਰ, ਨਿਮਰਤਾ ਅਤੇ ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ ਦਾ ਰੂਹਾਨੀ ਅਨੁਭਵ ਜਗਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਤਦੋਂ ਹੀ ਉਹ ਸੱਚੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਜੀਵਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਪਾਠ ਸਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ—

"ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਭਜਨ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਕਰਨ-ਜੋਗ ਕੰਮ ਹੈ; ਇਹੀ ਕਾਲ ਦੇ ਸਹਿਮ ਤੋਂ ਬਚਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਰਮ-ਕਾਂਡ, ਜੋਗ ਤੇ ਤਪ ਸਿਰਫ ਦਿਖਾਵਾ ਹਨ, ਸੱਚੀ ਪ੍ਰੇਮ-ਭਗਤੀ ਹੀ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੈ।"